Τα Πανιώνια στα αρχαία χρόνια
Η αρχαία Μυκάλη, η έδρα του Κοινού των Ιώνων ήταν κοιτίδα αυτής της γιορτής. Τα Πανιώνια θεωρούνται ως τόπος γέννησης των Ομηρικών Επών.
Τα Πανιώνια στα αρχαία χρόνια
Από τον 11ο αιώνα π.Χ., μετανάστευσαν πληθυσμοί από τον ελλαδικό χώρο προς τα παράλια της Μικράς Ασίας, στη γη που ονομάστηκε Ιωνία[1]. Οι Ίωνες ήταν εργατικοί, εύστροφοι, αγαπούσαν τα ταξίδια, την πνευματικότητα, τις τέχνες, και την κοινωνική ζωή. Τα επιτεύγματά τους ήταν εντυπωσιακά! Ανέπτυξαν μεταξύ άλλων την φιλοσοφία, την επιστήμη, το ποιητικό μέτρο, τη ρητορεία, την γεωγραφία, και την ιστοριογραφία.
Αμέσως μετά την μετανάστευση των Ιώνων στην Μικρά Ασία δημιουργήθηκε η Πανιώνια Ένωση, μία ομοσπονδία 12 πόλεων, που ονομάστηκε “Πανιώνιον” ή “Το Κοινό των Ιώνων” (1086/85 π.Χ.)[2]. Αποτελούνταν από τις εξής πόλεις: Μίλητος, Μυούντα, Πριήνη, Έφεσος, Τέως, Κολοφώνα, Ερυθρές, Κλαζομενές, Φώκαια, Σάμος, Χίος, ενώ αργότερα προστέθηκε και η Σμύρνη. Η ένωση αυτή αποτέλεσε ένα μέσο ενίσχυσης της εθνικής, κοινωνικής και πολιτικής συνοχής διαφορετικών πληθυσμών που προήρθαν από τον ελλαδικό χώρο. Ο ιερός τόπος συνάντησης των Ιώνων ονομάζονταν Πανιώνιον, και βρισκόταν στην Μυκάλη (απέναντι από την Σάμο). Εκεί λάμβαναν χώρα και τα Πανιώνια, προς τιμήν του Ποσειδώνα Ελικωνίου, που αποτελούσαν ετήσιες γιορτές και σπονδές και περιλάμβαν μεταξύ άλλων ποιητικούς διαγωνισμούς.
Παρ’ όλο που οι Περσικοί νόμοι περιόρισαν τη μετέπειτα διεξαγωγή των γιορτών, οι οποίες μεταφέρθηκαν σε διάφορες πόλεις, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος ανακήρυξε την ελευθερία των πόλεων της Ιωνίας, οι τελετές επαναφέρθηκαν στη Μυκάλη και το Πανιώνιον ανέκτησε το παλαιό του κύρος.
Η τέλεση των Πανιώνιων συνεχίστηκε μέχρι και τους Ρωμαϊκούς χρόνους.
[1] Πληροφορίες αντλήθηκαν από δύο μελέτες του ιστορικού ερευνητή της Μικράς Ασίας του Αιγαίου, Κωνσταντίνου Θώδη. «Το Πανιώνιον υπό το φως ιστορικών, φιλολογικών πηγών και αρχαιολογικών ερευνών», και «Περί της σχέσης του Ομήρου και των ποιημάτων του με την Ιωνία».
[2] Η χρονολογία βασίζεται στο Χρονικό της Πάρου, και συνδέεται με την ίδρυση της Μιλήτου από το Νηλέα, το γιο του βασιλιά της Αθήνας, Κόδρου.
Τα Πανιώνια ως τόπος γέννησης των Ομηρικών Επών
Τα Πανιώνια φαίνεται ότι αποτέλεσαν ένα πλαίσιο – ορόσημο για την σύνθεση και εκτέλεσή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Ως το πλαίσιο για την ανάδειξή τους, ο κλασικός φιλόλογος του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ, Douglas Frame, βλέπει μια γιορτή – πανήγυρις. Λόγω του μεγέθους των ποιημάτων αλλά και της ενότητας τους, ο Frame προτείνει τα Πανιώνια, την κοινή γιορτή της Δωδεκάπολης της Ιωνίας (η Χίος και η Σάμος, και δέκα πόλεις που βρίσκονται στην Μικρά Ασία) .
Σε αυτό συμφωνούν και άλλοι μελετητές που αναφέρουν ότι η σύνθεση και εκτέλεση των επών συνέβη πιθανώς για πρώτη φορά σε κάποια μεγάλη γιορτή στην περιοχή της Ιωνίας, όπως στα Πανιώνια στη Μυκάλη. Εκεί, ο ποιητής είχε περισσότερο χρόνο για να παρουσιάσει το εκτενές έργο από ό,τι οι αοιδοί της Οδύσσειας (βλ. Μαρωνίτης, Πόλκας, Τουλούμης – Εγκυκλοπαιδικός οδηγός αρχαϊκής επικής ποίησης).
Ο πανελλήνιος χαρακτήρας των επικών ποιημάτων αντανακλά την πολυμορφία της προέλευσης των Ιώνων, σύμφωνα με τον Frame. Οι Ίωνες μετανάστευσαν από διαφορετικά μέρη της ελληνικής ηπειρωτικής χώρας. Η κοινή τους ταυτότητα δεν ήταν δεδομένη, αλλά αποτέλεσμα μιας σκόπιμης διαδικασίας η οποία πραγματοποιείται και στα Πανιώνια. Τα έπη δημιουργήθηκαν από ποιητές που λάμβαναν μέρος σε παραστάσεις των Πανιωνίων μέσα από μία διαδικασία ανταγωνισμού και συνεργασίας.
Ένας από τους διαπρεπέστερους Ομηριστές, ο Gregory Nagy, λάτρης της Ελλάδας και βραβευμένος από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας το 2019 με το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος της Τιμής, επεξηγώντας την εξέλιξη της ομηρικής παράδοσης διακρίνει πέντε περιόδους.
Στην πρώτη, ρευστή περίοδο, δεν υπήρχαν γραπτά κείμενα και τόσο η Ιλιάδα όσο και η Οδύσσεια υφίστανται πολλές αλλαγές (αρχή 2ης χιλιετίας π.Χ. – μέσα 8ου αι. π.Χ.). Στην δεύτερη περίοδο (8ος – 6ος αιώνας π.Χ.), ο Nagy, χτίζοντας στο μοντέλο του Frame, εστιάζει επίσης στην πολιτική ένωση της Δωδεκάπολης και τα Πανιώνια. Συμφωνεί με τον λογισμό του Frame, ότι τα ποιήματα χωρίστηκαν σε 12 ενότητες αντιστοιχώντας στις 12 πόλεις των Ιώνων, και ότι κάθε μία ενότητα αποτελούνταν από τέσσερις ραψωδίες (48 συνολικά στα δύο έπη).
Η κλασσική φιλόλογος Mary Bachvarova θεωρεί ότι η γιορτή των Πανιωνίων κατά τον 8ο και 7ο αιώνα επιτάχυνε σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη του ύφους και του περιεχομένου της Ιλιάδας και της Οδύσσειας (βλ. From Hittite to Homer: The Anatolian Background of Ancient Greek Epic).
Άλλωστε, παρότι οι απόψεις των ιστορικών σχετικά με τον τόπο διαμονής του Ομήρου διαφέρουν, σχεδόν πάντοτε συναντώνται οι Ιωνικές πόλεις Χίος, Σμύρνη και Κολοφώνα. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο Όμηρος έζησε εκείνη την περίοδο, καθώς μαζί με τον Ησίοδο συμμετείχε σε μουσικό αγώνα στο τέλος του Ληλάντιου πολέμου, που χρονολογείται στα τέλη του 8ου αι. π.Χ!
Aπό τις αρχές του 7ου αιώνα έως τα μέσα του 6ου, στο επίκεντρο έρχονται όχι μόνο τα Πανιώνια αλλά και τα Παναθήναια. Πανιωνικές πόλες επηρεάστηκαν από καταστροφικές συνθήκες, και τα ποιήματα διασώθηκαν και κατέληξαν στην Αθήνα μέσω της Χίου, και ομάδων ραψωδών, τις Ομηρίδες. Σταδιακά, στις επόμενες περιόδους, έλαβαν και την μορφή γραπτών κειμένων.
Αν και η επίλυση του ομηρικού ζητήματος συνεχίζει να απασχολεί την επιστημονική κοινότητα, φαίνεται ότι τα Πανιώνια αποτέλεσαν ένα πλαίσιο – ορόσημο για την σύνθεση και εκτέλεσή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.
Πηγές
Δημητριάδου, Δάφνη, 2002. «Κοινόν Ιώνων – Πανιώνιον», Encyclopaedia of the Hellenic World, Asia Minor
Λινάρδος, Πέτρος. 1998. Η Σμύρνη του Πανιωνίου. Από τη σμυρναϊκή πρωτοπορία στην αθηναϊκή
αναγέννηση, έκδοση πολιτιστικού σωματείο Νέας Σμύρνης Οι Φίλοι των Τεχνών, Αθήνα 1998
Θώδης Κωνσταντίνος. 2020. Το Πανιώνιον υπό το φως ιστορικών, φιλολογικών πηγών και αρχαιολογικών ερευνών. Academia.edu https://shorturl.at/RJPHX
Τασούλης, Κωνσταντίνος. 2017 Πανιώνιον: H ιστορία, το χάρισμα, και το όραμα. Καθημερινή
Bachvarova, MR. 2016. The history of the Homeric tradition. In: From Hittite to Homer: The Anatolian Background of Ancient Greek Epic. Cambridge University Press. 395-417.
Nagy, Gregory. 2014. “Review of ‘Writing Homer. A Study Based on Results from Modern Fieldwork,’ by Minna Skafte Jensen.” Gnomon 86: 97–101.
Wikipedia. Πανιώνιοι Αγώνες